توجه به مسائل اجتماعی و مبارزه با بدعت ها در تفسیر کردی ملا محمد جلی زاده

به گزارش ایکنا، ملا محمد جلی زاده مشهور به مه لا گه وره (ملای بزرگ)، یکی از عالمان دینی برجسته کردستان عراق بود. او در سال 1876 در شهر کوی سنجق در اربیل به دنیا آمد. پدر و پدربزرگش (ملا عبدالله و ملا اسعد جلی زاده) نیز از علمای بزرگ منطقه بودند. او فراگیری قرآن، فقه، نجوم و منطق را زیر نظر پدرش آغاز و در سال 1898 در سن هجده سالگی اجازه تدریس دریافت کرد.

فعالیت های سیاسی و اجتماعی

ملا محمد در طول زندگی خود چندین سمت مهم را به عهده گرفت. در سال 1912 پس از درگذشت پدرش به عنوان مفتی کوی سنجق منصوب شد؛ سمتی که لقب افتخاری «ملای بزرگ» را برایش به ارمغان آورد. بعداً در سال 1915 به عضویت شورای دولتی مجلس موصل درآمد و سرانجام در سال 1919 به عنوان قاضی منصوب شد و به مدت 10 سال در کوی سنجق در این سمت بود. بعدها، در سال 1924، ملا محمد جلی زاده به عنوان نماینده مجلس مؤسسان عراق به نمایندگی از کوی سنجق انتخاب شد. با توجه به مطالب فوق، می توان مشاهده کرد که وی صرفاً یک عالم دینی نبود، بلکه فردی منحصر به فرد در میان معاصران خود بود که در مورد بسیاری از مسائل زمان خود دانش گسترده ای داشت. وی در سال 1943 درگذشت.

نگارش تفسیر کم نظیر قرآن به زبان کردی

جلی زاده در سال 1928 همه مشاغل دولتی را رها کرد تا خود را وقف نویسندگی کند. او عالمی پرکار بود و تقریباً بیست کتاب در موضوعات مختلف اسلامی تألیف کرد. با این حال، مهم ترین اثر او بدون شک تفسیر کردی قرآن به نام له که لامی خداوه ندی (کلام خداوند) است که در 10 جلد نوشته است. این اثر به لهجه سورانی نوشته شده که عمدتاً کردهای ساکن شرق عراق و غرب ایران به آن لهجه صحبت می کنند و یکی از قدیمی ترین آثاری است که به زبان کردی نوشته شده است. وی این تفسیر را در طول 10 سال از 1933 تا 1943 تألیف کرد. در این مدت ملا محمد به اوج فعالیت فکری و علمی خود رسیده بود و مطالعات عمیق او در رشته های مرتبط با قرآن کریم در تفسیر او منعکس شده است.

این تفسیر از مهمترین و اولین تفاسیر قرآن به زبان کردی است که با مشربی عقلانی و اعتدالی نوشته شده است. هرچند جلی زاده به مکتب فقهی شافعی و مکتب کلامی اشعری که هر دو در عراق رایج بودند پایبند بود، اما این امر مانع از آن نشد که نظرات دیگران را حتی در صورت مخالفت با باورهای شافعی و اشعری، در تفسیر خود بیاورد. ملا محمد در پایان تفسیر خود ذکر می کند که این اثر را در پاسخ به درخواست گروهی از دانشجویان جوان کوی سنجق نوشته که به آنها کمک کند تا قرآن را به زبان مادری خود بفهمند. با این حال، این اثر تا سال ها پس از مرگ او به چاپ نرسید. دو نسخه از تفسیری کردی او منتشر شده که هر دو توسط دو رئیس جمهور سابق کرد عراق حمایت شده است؛ اولی با حمایت جلال طالبانی در سال 2006 (در ده جلد) و دومی با حمایت برهم صالح در سال 2020 (در چهار جلد) منتشر شد که نشان دهنده محبوبیت این کتاب در میان جامعه کُرد و همچنین اهمیت آن برای علمای اسلامی این منطقه است.

منابع تفسیر جلی زاده

ملا محمد در پایان تفسیر خود تعدادی از منابع تفسیری کلاسیک و جدید را ذکر می کند که از آنها بهره برده است. از جمله تفسیر طبری، زمخشری، آلوسی، طنطاوی جوهری و رشید رضا. او تنها به این تفاسیر استناد نکرده، بلکه نظر خود را نیز در مورد آنها بیان می کند. وی می گوید که تفاسیر کلاسیک زمخشری و آلوسی را بالاتر از همه می داند و در عین حال تحسین خود را نسبت به تفسیر المنار رشید رضا نشان می دهد. او می نویسد: ارزش این تفسیر هیچگاه تمام نمی شود. با این حال، او نسبت به تفسیر الجوهر فی تفسیر القرآن الکریم طنطاوی جوهری کمتر ابراز نظر کرده و صرفاً می نویسد که حاوی برخی نکات مفید است. وی در ادامه برخی از آثار کلاسیک را به تقلید متهم می کند و می گوید: هر معنای پیشنهادی از نظر من ارزش ندارد. نمی توانم تقلید را بپذیرم، خیلی وقت ها که بیضاوی می خوانم، آنقدر با تعابیر عجیب مواجه می شوم که ذهنم نمی تواند آن را بپذیرد و می گویم خدایا کلام تو به رسولت این همه معانی عجیب ندارد!. ملا محمد هدف تفسیر خود را اینگونه توضیح می دهد: «من برای بحث در ساختارهای دستوری پیچیده و معانی فراتر از متن ارزش کمی قائلم. علاوه بر این، استنباط احکام حقوقی و استدلال فقها در این گونه تفاسیر به طور قابل توجهی محدود است و من ادله آنها را کاملاً ضعیف می دانم». روش تفسیری او در تفسیر آیه 11 سوره بقره: کِتَابٌ أُحْکِمَتْ آیَاتُهُ (کتابی است که آیات آن استحکام یافته) روشن می شود که در آنجا می نویسد: آیات قرآن کریم کاملاً به هم پیوسته اند. آغاز سوره ها مانند پایان آنها و پایان آنها مانند آغاز آنهاست و بسیار حساب شده است. این برداشت از قرآن در بحث از روش شناسی تفسیری او نیز منعکس شده است، مثلاً در این اظهار نظر که: «ارزش این تفسیر کردی، در آرای من و یافتن ارتباط بین سوره ها و آیات است به همین دلیل من بسیاری از آیات را از شرایط نزول آنها (اسباب النزول) جدا می کنم. بسیاری از این اسباب ، انسان را از فهم آیات باز می دارند، زیرا به مضمون آیات توجه نمی کنند و فقط به روایات اسباب نگاه می کنند.» از نظر روش شناختی، ملا محمد ممکن است تحت تأثیر مکتب خردگرای مرتبط با محمد عبده و محمد رشید رضا در مصر که در تفسیر المنار منعکس شده بوده باشد. مثلاً در تفسیر آیه 103 سوره مائده: الَّذینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَی اللَّهِ الْکَذبَ وَأَکْثَرُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ (کسانی که کفر ورزیدند بر خدا دروغ می بندند و بیشترشان تعقل نمی کنند) می نویسد: «نمی دانم چه بگویم. اگر بگویم عقل بین احکام خدا و احکام باطل و ساختگی فرق می گذارد، می گویند متمایل به تفکر معتزلی است. اما من معتقدم بعد از نبوت نمی توان حجت عقل را انکار کرد.»

توجه به معضلات روز اجتماع

از این رو می بینیم که ملا محمد جلی زاده با بدعت و تحریف مبارزه می کند و با تفاسیر برخی از گروه های صوفی که به نظر او اصل اسلام را تحریف می کنند، مخالفت می کند. او تلاش کرد تا اسلام را مطابق تصوری که از دین واقعی داشت نشان دهد. مثلاً در تفسیر آیه 65 سوره انبیا: «وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَتَّخِذُ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَنْدَادًا: و برخی از مردم در برابر خدا همانندهایی [برای او] برمی‏ گزینند» می گوید: ببینید چگونه برخی از مردم در عشق به رهبران فرقه های صوفیه و دراویش و داستان های آنها افراط کرده اند. آنها این افراد را خدا می دانند و خدا را فقط برای اجرای اوامر شیخ می خواهند و این را حقیقت دین می دانند. در ادامه او قوانین الهی حاکم بر خلقت را توضیح می دهد و همچنین به عواملی که در ظهور و سقوط ملت ها تأثیر می گذارد می پردازد. او در تفسیر خود از آیه 49 سوره انعام (وَالَّذینَ کَذَّبُوا بآیَاتِنَا یَمَسُّهُمُ الْعَذَابُ بمَا کَانُوا یَفْسُقُونَ: و کسانی که آیات ما را دروغ انگاشتند به [سزای] آنکه نافرمانی می کردند عذاب به آنان خواهد رسید)، مطالب زیر را در مورد وضعیت معاصر جوامع مسلمان بیان می کند: ما مکرراً تأکید کرده ایم که تنها مبدع اصول شرعی (انسانی) و خالق قوانین طبیعت، خداوند است. هدف قوانین دینی همسویی با فطرت انسان است. مسلمانان باید به هر دو نوع قانون پایبند باشند بدون اینکه آنها را متناقض بدانند. اگر آنها به این اصول پایبند بودند، امروز در میان ملت ها پیشتاز بودند. کسی که از هر دو اطاعت نمی کند از مسیر الهی تخلف کرده است. ما از طریق توهمات، مغالطه ها و تمایلات فاسد، پایه های شریعت دینی را سست کرده ایم. امروز ما با عواقب باورهای نادرست خود مواجه هستیم؛ ما در رنج هستیم. ما در حالت بی حسی و غافل از درد باقی می مانیم، به طوری که قوای ما کاملاً ناتوان شده و منجر به مرگ نهایی ما می شود. نتیجه آنکه جلی زاده تفسیر خود را صرفاً برای «ترجمه قرآن» ننوشته، بلکه سعی کرده مشکلات جامعه خود را در پرتو رهنمودهای قرآنی حل کند. به همین دلیل، تفسیر او را می توان بی نظیر دانست و رویکرد او اثری است که امروزه نیز در میان مسلمانان کرد زبان از ارزش و محبوبیت فراوان و ماندگاری برخوردار است.

گزارش از محسن حدادی

انتهای پیام